Pechar a fronteira foi como pechar a fiestra da casa

As persoas da raia volveron a coñecer o que significaba unha fronteira coa pandemia. Presas de regras lexislativas diferentes a unha dependencia social e económica común, as persoas transfronteirizas temen polo día no que volvan a erguer barreiras de cemento nos lugares que, para eles, son agora unha rúa máis das súas vilas.  

A incertidume volveu á raia en decembro de 2021 coa ameaza dun novo peche de fronteiras. A desinformación e as dúbidas asolan os dous lados da fronteira. Finalmente, non é preciso que as persoas transfronteirizas presenten un test negativo; abonda co certificado de vacinación e os controis aleatorios. Mais esta é a terceira vez en menos de dous anos na que se impoñen restricións á mobilidade na fronteira.

Non se sabe cantas persoas transfronteirizas hai. A falta dun estatus oficial, prometido hai anos, empurra ás traballadoras a un limbo administrativo no que calquera paso da súa vida está condicionado pola burocracia de ter dous países desarticulados: desde a matrícula do coche co que circulan ata o pedido dun subsidio de desemprego.

O PANADEIRO QUE MUDOU DE RUTA
As decisións tomadas nas capitais ibéricas poden causar grandes trastornos cando os lexisladores non entenden as consecuencias do que se lexisla. A poboación de Tourém, unha pequena vila portuguesa na fronteira con Galiza, quedou sen pan durante a pandemia. Os panadeiros galegos que abastecían de alimento a fame da poboación víronse bloqueados nas barreiras de cemento que se ergueran onde antes ninguén se daba conta de que mudaba de país. Era finais de xaneiro de 2021 e o enclave de Portugal que entra terra adentro da Galiza estaba de novo illado por mor da subida exponencial dos casos da Covid-19. A pandemia levantou de novo muros nas fronteiras a menos de sete meses despois do último peche. Habituada a ser punto de pasaxe entre Portugal e Galiza, Tourém converteuse no fin dunha estrada sen saída.

Non é que o illamento non fose común nesta aldea pertencente ao concello de Montalegre, habituada as duras condicións climáticas do inverno, pero no medio dunha pandemia e con regras definidas nun despacho de Lisboa, a xente da raia non entendía porque tiña que quedar sen pan. A solución veu do concello portugués máis próximo: Pitões das Júnias. A veciñanza conta que, aínda que ao panadeiro de alí non lle compensaba a sinuosa viaxe, tivo que ser a garda nacional portuguesa (GNR) a que o obrigou a percorrer a zigzagueante estrada que nos invernos xea, efecto dos seus 1.200 metros de altitude, en pleno Parque Nacional da Peneda-Gerês.

Dende o 31 de xaneiro ata o 1 de maio pasaron 90 días. Unha vez abertas as fronteiras e levantadas as barreiras, Tourém volveu ser parte da ruta dos panadeiros galegos, pero non de todos. Dos tres que pasaban por alí, apenas un regresou a distribuír pan aos 112 veciños da vila. Ante a diminución dos habitantes, a volta do panadeiro cada vez compensa menos.

Pero por moitas barreiras que se colocasen, hai quen regresou  a unha especie de repetición dos tempos do contrabando. A aldea de Tourém non entendía por que agora tiña que dar unha volta maior cando a súa vida estivo, desde sempre, ligada ao outro lado da fronteira. Ata o transporte que leva ás crianzas á escola, en Montalegre, adoita pasar por Galiza para evitar a sinuosa estrada portuguesa.

A opción legal á que quedaban relegadas as veciñas de Tourem para poder continuar co seu día a día era a pasaxe legal que se sitou na fronteira de Chaves-Verín, a máis de 70 quilómetros de coche para cada lado. A outra opción: atravesar calquera camiño secundario nos arrabaldes da aldea. Houbo quen non tivo alternativa a fuxir da lei para poder ir a traballar ou volver ver a súa familia.

Foron días de angustia: “Levábanos a fronteira e despois, do outro lado, había alguén cun coche que os esperaba para axudalos a cruzar”, conta Regina, dona do único comercio que aínda abre portas na rúa principal de Tourém e que acumula na aldea as funcións de posto de correos, supermercado e unha especie de ultramarinos. Sen ter en conta a tenda de Regina, na vila só quedan en pé os bares.

Alí, como “case” o 90% da clientela é galega, non foi fácil vivir do negocio. A baixada nas ventas, que xa tiña sentido en 2020 cando a fronteira pechou por primeira vez, agravouse coa chegada dun novo inverno que afastou a quen, por turismo ou necesidades, tiña pensado pasar pola aldea. Tourem é exemplo dun lugar que non pode vivir sen aqueles que cruzan a fronteira. 

UNHA RAIA SECA DE XENTE
A fronteira máis despoboada de Europa non ten guerras nin crisis migratorias e os anos do contrabando xa son só un recordo na cabeza das máis vellas. Aquí pérdese poboación todos os anos. Os datos indican que unha de cada catro persoas marchou da aldea de Tourém ou faleceu na última década. Só queda a alegría da volta daqueles que migraron, en gran parte a Francia, e regresan á aldea cando se comeza a sentir o calor de agosto.

De Caminha a Vila Real de Santo António hai ríos, vilas amuralladas, aldeas sen xente, monte e serra. Hai xa sete Eurocidades, pero tamén lugares que pasan os días de costas á fronteira, sen unha estrada, ponte ou transporte que as conecte, ou calquera relación institucional que as aproxime. O principal problema de despoboamento comeza cando a raia deixa de ser ao río Miño como compañía e entra a serra dentro, onde pasa a chamarse raia seca.

Os anos de contrabando acabaron coa abolición das fronteiras na era Schengen, xa a mediados dos anos 90, e ninguén estaba preparado para que os controis volveran. Coa ameaza do aínda descoñecido coronavirus, en marzo de 2020, o primeiro ministro portugués, Antonio Costa, anunciaba medidas contra a pandemia ás que se sumaban a reposición de controis nas fronteiras terrestres con Galiza e o estado español.

Ao inicio non houbo protestas, a pesar de estar só autorizada a pasaxe en nove puntos da fronteira. O medo encerrou as persoas na casa e xustificaba a actitude radical por parte dos dous gobernos. Ata ese día podíanse contar cos dedos dunha man as veces que os controis volveran á raia: Eurocopa 2004, Cumbre da OTAN en Lisboa e a visita do Papa Francisco a Fátima. Pero naquel mes de marzo ninguén sabía canto tempo pasaría ata que as fronteiras se abrirán de novo. E moito menos se adiviñaba que volverían pechar sete meses despois.

MADRID E LISBOA, LONXE DA FRONTEIRA
A falta de coñecemento da realidade da raia trouxo problemas ás poboacións locais, que conciben a fronteira como unha oportunidade e non como unha separación. Na Mezquita, o concello que marca a extremidade sudeste de Galiza xunto á portuguesa Vinhais, a súa residencia de maiores depende de profesionais da saúde portugueses. A pesar de que estes estaban autorizados a pasar pola fronteira para o cumprimento das súas funcións profesionais, só o podían facer legalmente nas escasas pasaxes autorizadas ao longo da raia.

Sandra vai traballar todos os días desde Vinhais. O camiño, que normalmente lle leva media hora, transformouse durante o peche nunha xincana de dúas horas “sen cobertura”, con un custe “insoportable” de tempo e combustible. Ao contrario de outros, non arriscou cruzar por puntos non autorizados “Atopeime coa policía dúas veces e quedei con medo”. A solución foi alugar unha casa na Mezquita coa súa nai, que traballa no mesmo lugar, e mudarse temporalmente. Estivo mes e medio sen ver á súa filla. Outro enfermeiro, Carlos Teixeira, correu mellor sorte: por ser de Chaves, podía cruzar facilmente pola pasaxe autorizada. A pesar diso, o contaquilómetros do seu coche marca “ao redor dos mil quilómetros por semana para ir a traballar”, algo que “despois de moitos anos comeza a cansar”.

Na vila, o alcalde Rafael Pérez Vázquez ten cada vez menos electores aos que convencer nas eleccións municipais. A estación ferroviaria do concello pechou en 2013 para dar orixe a liña de alta velocidade que serve ao noroeste da península, mais non é un tren que aforre unhas horas no camiño para Madrid: “Alí é complicado que entendan o que se acontece aquí”. Cando en marzo de 2020 se levantaron barreiras, o alcalde de Mezquita admite que “nin sequera sabía” a quen se podía achegar para que a comarca tivese un paso autorizado, algo que inicialmente non estaba contemplado.

Pechar un camiño, por pequeno que sexa, sempre vai ser un inconveniente para alguén, pero cando o camiño de volta implica centos de quilómetros ao día, poucas persoas aceptan de boa gana ese cambio de rutina. Non foi ata o 2 de marzo de 2021, tras o segundo peche da fronteira, que os dous gobernos permitiron o paso dos traballadores durante seis horas ao día.

A INDUSTRIA DA RAIA ERA O CONTRABANDO
Pola parte portuguesa, Moimenta da Raia non ten unha perspectiva máis favorable en canto á perda de poboación, pero engana a aquelas persoas que visitan en pleno verán. As rúas están cheas de xente que están de regreso na súa terra natal, e a o bar local, a Taberna Ribeira D’Anta, é ese punto de encontro dos que quedan e dos que están de paso. A taberna ten quince anos, e antes de ser bar era unha tenda, unha das tres que alí había. O propietario da taberna, Amaro Gonçalves, que anda coas presas de atender as solicitudes de outra “ronda”, é agora o único que fai negocios alí.

Antes, “os que vivían do contrabando tiñan cartos e a xente vivía diso”, comenta Gonçalves.. A gran “industria” da raia foi o paso ilegal de produtos entre os dous territorios. Tamén había tendas, todas elas destinadas á xente que viña do outro lado en busca de prezos máis baixos ou de produtos diferentes —aínda que é certo que os produtos hai moito que xa non son tan distintos—. “Dentro de dez ou 15 anos a xente desaparecerá de aquí se non cambia esta situación”, augura.

Carlos Silva (dereita) xunto a Belmiro e outros veciños no Centro Social e Cultural de Vilarelho da Raia.

Na estrada de Chaves a Verín a vida xira arredor dos que están de paso. Aquí están a vila portuguesa de Vilarelho da Raia, e a vila galega de Rabal, que están separadas por unha liña fronteiriza que é pouco mais que unha diferenza de cor no asfalto da estrada. Carlos Silva é un dos habitantes que son testemuñas de como as rúas de Vilarelho van quedando sen ninguén. A aldea sempre foi o “fin de liña”, a última antes da Galiza, polo que antes “fervía de xente”. “Fomos autosuficientes” porque “aquí todos vivían de traballar o campo e de vender o que producían”, pero “agora só queda un labrego”. Trocaron “a aixada polo sofá, agárranse ao bolígrafo para pedir subvencións e á televisión para relaxarse”, comenta este veciño de Vilarelho.

A explanada do centro social local é agora un punto de encontro de antigos contrabandistas, onde comparten lembranzas entre partida e partida de dominó. “Agora hai intercambios institucionais, pero antes os intercambios pasaban de xeito natural e eran moito máis intensos: había máis matrimonios con galegos, os homes xogaban alí ao fútbol por equipos e ían ao médico en Verín. Parece ilóxico, pero o contrabando uniunos”, di Carlos Silva.

Asegura que chegou a coñecer a xente que estivo en Chaves só dúas veces na súa vida, porque “para eles 15 quilómetros era moito”. E engade que o “concepto de distancia é psicolóxico”. Cando “se ten de todo nas aldeas” non buscas nada fora: “Esta xente non necesitaba saír de aquí e agora tampouco queren marchar”. Carlos ademais di sentir que a democracia os abandonou, “porque os votos están na costa”.

É por iso que, para a poboación local coa experiencia no contrabando aínda presente, escoitouse en silencio (de surdina, non sei como traducilo) o peche de fronteiras: “A garda [a policía] nunca foi quen de descubrir os camiños por onde pasaba a xente; se pechan un, imos polo outro”, comentan os anciáns mentres continúan coa súa partida de dominó. Hai unha demanda constante na fronteira de produtos máis baratos por ambas as dúas partes, prezos que chegan a case a metade cando falamos dunha bombona de gas comprada na Galiza fronte a unha bombona do lado portugués. Con tal diferenza, o risco valía a pena para os que coñecen o terreo mellor que a policía.

A poucos quilómetros de alí, na aldea galega de o Rabal, Javier Suárez serve cervexas no seu bar Terra Coutada. O bar, montado nunha antiga casa familiar, chámase así en homenaxe ao libro do mesmo nome escrito polo seu tío, Antonio Fernández Pérez.

A casa de Javier Suárez ten un patio traseiro que remata xusto antes de que empece Portugal. “Para nós, pechar a fronteira era como pechar a fiestra da nosa casa”, comenta Suárez. “Facemos vida xuntos e de súpeto foi unha ruína total para nós e para eles”, desafoga. Houbo días de fronteiras pechadas nos que se lembraban rutas doutras épocas: “Aquí chegaban emigrantes que viñan de Francia a Portugal e os gardas dixéronlles que tiñan que volver por onde viñeran. Pasar esta xente era un ben social, algúns só poden volver á casa unha vez ao ano”. Os pasos ilegais estaban lonxe de ser desaprobados socialmente pola poboación da fronteira que non quería volver vivir como antes da apertura.

As portas do bar abriron de novo sen grandes restricións, pero Javier Suárez non se esquece de sinalar co dedo a quenes marcaron as normas durante os meses máis críticos da pandemia: “Non estamos a 200 quilómetros da fronteira, estamos a 200 metros e vivimos uns dos outros”, continúa. “Por exemplo, na fronteira estamos a vivir con tres normas distintas, as do Goberno do estado español, as de Portugal e as da Xunta de Galicia. Queremos unha lexislación igual para todos. Aquí non valen as normas de Madrid porque alí non hai fronteira”.

No intento de crear pontes institucionais entre Chaves e Verín, creouse unha Eurocidade en 2007. Na práctica, pasou a haber unha axenda común, unha aposta conxunta en promoción turística, solicitudes de fondos comunitarios e unha sede, na antiga aduana de Feces de Abaixo. Pero a realidade institucional é criticada por quen depende e non obtivo solucións na pandemia: “A Península Ibérica debería estar máis unida para ser máis forte en Europa, pero ante o máis mínimo problema, cada un mira para o seu embigo. Só loitan xuntos para conseguir fondos europeos”, di Puri Regueiro, representante dos negocios de Feces de Abaixo que teñen “os pés en Galiza pero a mirada posta en Portugal”. “Pídenlle axuda a Europa no noso nome, pero despois nós estamos aquí en terra de ninguén e nin sequera sabemos o que están a facer eles [na Eurocidade]”, denuncia

Durante os peches de fronteiras, que foron “como cortarnos unha parte, porque non hai vida dun lado sen o outro”, os comerciantes organizaron manifestacións para pedir unha reapertura rápida. “Só queriamos traballar, nada máis”, di Regueiro. Un peche que foi aínda máis incomprendido cando volveu pasar a inicios de 2021. “A fronteira somos nós e nós fomos os máis castigados polo peche”, remata.

Dende a Eurocidade fala Nídia Ferreira da Cunha, técnica de comunicación e información, que recoñece o problema. “Desde un punto de vista xenérico entendemos que os Gobernos tiñan que actuar —hai unha situación de saúde pública e iso está por encima de todo—. pero, na práctica, a especificidade do terreo non era a axeitada ás leis que impostas”. Ferreira fala mesmo de falta “dun pouco de sensibilidade de quen impón restricións”. Agora o medo a ter que pechar de novo é grande e ninguén quere cometer os mesmos erros.

Esta reportaxe inclúe tamén un podcast sobre o peche das fronteiras:

Unha reportaxe de Ruben Martins, Sofía Caamaño Deus, Elena Martín Lores e Pablo Santiago. Pódese consultar en portugués aquí. “Fin de liña” é un proxecto de Público (Portugal) e Xarda Sociedade Cooperativa Galega.